Πλάτων: Του Δημητρίου Σ. Παπαδόπουλου (Σταυριώτη)*

Διάλεξη

Σκέφθηκα ν’ αρχίσω με την ανάγνωση ενός σύντομου κειμένου. Ακούστε το και προσπαθήστε να φανταστείτε τον δημιουργό του κειμένου. Το παραθέτω:

‘’Η ύψιστη απ’ όλες τις αρχές είναι πως κανείς, άνδρας ή γυναίκα, δεν θα πρέπει να στερείται αρχηγού. Ούτε ο νους κανενός θα ‘πρεπε να εθιστεί έτσι που αυτός να αφήνεται να κάνει οτιδήποτε με δική του πρωτοβουλία, ούτε από ζήλο, ούτε ακόμα για χάρη παιγνιδιού. Αλλά στον πόλεμο, όσο και σε περίοδο ειρήνης, θα στρέφει το βλέμμα προς τον αρχηγό του και θα τον ακολουθεί πιστά. Και στο παραμικρό ζήτημα ακόμα θα τελεί κάτω από ηγεσία… Με έναν λόγο, θα πρέπει να διδάξει την ψυχή του, με μακρόν εθισμό, να μην ονειρευθεί ποτέ την ιδέα της ανεξάρτητης δράσης και να γίνει τελείως ανίκανος γι’ αυτήν’’.

Εάν σας έλεγε κάποιος ότι το εδάφιο αυτό προέρχεται από το έργο του Χίτλερ «Ο Αγών μου», είμαι σίγουρος πως δεν θα είχατε εκπλαγεί. Ωστόσο τα λόγια αυτά ανήκουν σε κάποιον που δίκαια θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα πνεύματα που γέννησε η ανθρωπότητα. Στον Πλάτωνα!

Επίτηδες επέλεξα να εκκινήσω την ολιγόλεπτη ομιλία μου με ένα εδάφιο από την «Πολιτεία» του Πλάτωνος που ασφαλώς προσδίδει μια κάπως αρνητική εικόνα για τον άνδρα. Υπάρχει λόγος. Θαρρώ πως θα καταντούσα ανιαρός εάν άρχιζα να εκθειάζω τον φιλόσοφο, και να παραθέσω ένα προς ένα τα απίστευτα επιτεύγματά του. Το ποιός είναι ο Πλάτων και τι αντιπροσωπεύει για τον πολιτισμό της Δύσης, για τις ανθρωπιστικές επιστήμες, για την πολιτική, για τη φιλοσοφία, είναι γνωστό. Αρκεί να αναφέρουμε αυτό που είπαν κάποτε ο Whitehead και ο Russel στο μνημειώδες έργο τους «Η Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας»:

‘’Ό,τι έχει γραφτεί για την ιδεαλιστική φιλοσοφία εδώ και δύο και πλέον χιλιετίες, αποτελούν υποσημειώσεις στο έργο του Πλάτωνα’’

Ο Πλάτων ήταν ένας αριστοκράτης. Από κούνια. Από πατέρα, η γενιά του βαστούσε απ’ τον βασιλιά Κόρδο κι από τη γενιά του νομοθέτη Σόλωνος η μάνα του. Και μεγάλωσε έτσι. Ήταν ολιγαρχικός και σύμφωνα με τις δικές μας σήμερα αντιλήψεις, θα τον χαρακτηρίζαμε σίγουρα θιασώτη των ολοκληρωτικών καθεστώτων.

Ο άνδρας αυτός τα είπε όλα. Όχι βέβαια πως έδωσε απαντήσεις σε όλα, αλλά ήξερε να θέτει τις σωστές ερωτήσεις. Και όπως όλοι ξέρουμε, η σωστή ερώτηση εμπεριέχει μέσα της το σπέρμα της απάντησης. Το έργο του «Πολιτεία» το συζητούμε και το κρίνουμε εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια. Είχε τους υποστηρικτές του όπως και τους πολέμιούς του. Την πλατωνική έννοια της Δικαιοσύνης, το αίτημα να άρχει ο σοφός και ο άριστος, τις Ιδέες της Αλήθειας, της Σοφίας, του Αγαθού και του Κάλλους τις επικαλέστηκαν και τις επεξεργάστηκαν σχεδόν όλα τα φιλελεύθερα κοινοβουλευτικά συστήματα στη Δύση. Το ίδιο τις εκμεταλλεύτηκαν και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως άλλωστε το έκαμαν και με τον Νίτσε και τον Βάγκνερ, οι Εθνικοσοσιαλιστές του Χίτλερ.

Σε πολλούς προκαλεί αμφιθυμία. Για παράδειγμα, ο Grossman μπορεί να λέει: ‘’η φιλοσοφία του Πλάτωνα είναι η πιο ωμή και η πιο εμβριθής επίθεση κατά των φιλελεύθερων ιδεών που έχει να επιδείξει η Ιστορία’’… ωστόσο ο ίδιος παρακάτω συμπληρώνει: ‘’το προγραμματικό σχέδιο του Πλάτωνα στοχεύει στην οικοδόμηση ενός τέλειου κράτους μέσα στο οποίο κάθε πολίτης είναι πραγματικά ευτυχισμένος’’.

Ο Πλάτων έζησε σε εποχές ταραγμένες. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, (ο αρχαίος εμφύλιος που κράτησε σχεδόν 30 χρόνια), άφησε την Αθήνα κατεστραμμένη και τον κοινωνικό ιστό της διαλυμένο. Όταν έληξε εκείνος ο πόλεμος, ο Πλάτων ήταν μόλις 23 ετών. Γέννημα και θρέμμα αυτής της εποχής ήταν ο Πλάτων.

Αλλά ξέρετε, συμβαίνει κάτι περίεργο μ’ αυτές τις εποχές αναταράξεων και ανακατατάξεων στην Ιστορία της Ανθρωπότητος…. Είναι ακριβώς τότε, σ’ αυτές τις εποχές που γεννώνται και ευδοκιμούν μεγάλα πνεύματα, τόσο στις τέχνες και τις επιστήμες όσο και στη φιλοσοφία. Είναι δυσεξήγητο, κι όμως συμβαίνει…

Αλεξανδρινή εποχή… μάχες των Επιγόνων και η κατάλυση των ελληνιστικών κρατών με τη Ρωμαϊκή κυριαρχία. Τότε παρατηρήθηκε στην Αλεξάνδρεια, την Πέργαμο και στην ευρύτερη ανατολική λεκάνη της Μεσογείου, έκρηξη των επιστημών, (Ήρων ο Αλεξανδρεύς, ο Πτολεμαίος και το αστρονομικό του σύστημα κ.α.). Τότε που η Αλεξάνδρεια ήταν το κέντρο του κόσμου και η Κοινή Ελληνική η διεθνής γλώσσα της εποχής. Κι ύστερα η πρωτοφανής άνθιση στις τέχνες και τη Φιλοσοφία.

16^ος αιώνας στην Μεσευρώπη… λίγο πριν και λίγο μετά τον Τριαντακονταετή Πόλεμο που την άφησε ερειπωμένη. Με τους Γαλιλαίο, Κέπλερ, Ντεκάρτ, Νεύτωνα, τον Λάιμπνιτς κ.α. (η εποχή που εύστοχα χαρακτηρίστηκε ως 2^ο Ιώνιο ξύπνημα). Η σύγχρονη ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη της εποχής μας, έχει τη ρίζα της κι είναι καρπός των χρόνων εκείνων.

Κι ύστερα, στις παραμονές του πολύνεκρου Μεγάλου Πολέμου, στις αρχές του περασμένου αιώνα και στο Μεσοπόλεμο. Οι Αϊνστάιν, Χάιζενμπεργκ, Σρέντινγερ και άλλους. Η έκρηξη στις τέχνες με τα γνωστά κινήματα…

………………

Το δεύτερο από τα βιβλία μου, «Το Συμπόσιον του Πλάτωνος και το θλιβερό τέλος του Κοσμά του Τραπεζούντιου» (που γράφτηκε πριν περίπου είκοσι χρόνια), αφορά βέβαια το «Συμπόσιον» του Πλάτωνος. Γιατί το επέλεξα; Η απάντηση είναι η εξής: δεν το επέλεξα εγώ, εκείνο με επέλεξε. Πώς συνέβη αυτό; Πώς; Απ’ όσο μπορώ να θυμηθώ, ιδού η χρονολογική σειρά: Πρώτα η ανάγνωση του βιβλίου ‘’Ιστορία Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας’’ του Θεοδωρίδη γραμμένη πριν σχεδόν 70 χρόνια. Διδάσκονταν στους φοιτητές της φιλοσοφικής τα χρόνια εκείνα. Και μετά η απίστευτη, η αξεπέραστη μετάφραση και σχολιασμός του Συκουτρή στο «Συμπόσιο» και σαν επιστέγασμα εκείνη η φοβερή δήλωση του Gilbert Murrey, του άγγλου ιστορικού της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, που κέντρισε έτι περαιτέρω την περιέργειά μου για τον φιλόσοφο. Ιδού τι είπε ο Murrey:

‘’Το «Συμπόσιον» του Πλάτωνος είναι το ύψιστον έργον της δημιουργικής πεζογραφίας πάντων των αιώνων, τέλειον εις δύναμιν, καλλονήν και αλήθειαν φαντασίας!’’

Έκτοτε ο Πλάτωνας με ακολουθεί και τον ακολουθώ…

Μεταφέροντας την προσωπική μου εμπειρία σαν συγγραφέας θέλω να πω πως υπάρχουν κάποιοι λογοτέχνες, μουσικοί, ζωγράφοι αλλά και άνθρωποι των επιστημών, που όταν τους προσεγγίζει κανείς μαγεύεται, αιχμαλωτίζεται. Όταν τους προσεγγίζει, νοιώθει να τον παρασέρνουν στο δικό τους κόσμο και ταυτόχρονα νοιώθει το νου του να ψηλώνει και να πιάνει το νήμα (και το νόημα) από κει που τ’ άφησαν κι αν μπορεί να το πάει παραπέρα. Να προσθέσει δηλαδή κι αυτός τη δική του υποσημείωση στο έργο του μεγάλου δημιουργού. Ειδικά με κάποιους λογοτέχνες και φιλοσόφους, όπως ο Πλάτων, δεν τους διαβάζουμε απλώς, αλλά συνομιλούμε μαζί τους, συνδιαλεγόμεθα. Για εμάς τους μυθογράφους, συμβαίνει συχνά να αντλούμε ιδέες απ’ αυτούς κι ύστερα να πλάθουμε τις δικές μας ιστορίες.

Το λοιπόν ο Πλάτωνας ήταν θιασώτης των ολοκληρωτικών συστημάτων, έστω κι αν η βάση της θεωρίας εδραζόταν στην ευρυθμία του κράτους, στην ευτυχία του ατόμου και η προαίρεσή του ήταν αγαθή. Μην ξεχνάμε όμως, ότι την εποχή που έζησε, η πόλη του είχε υποστεί πολλά δεινά κάτω από δημοκρατική διακυβέρνηση.

Κι αν έλθουμε στο σήμερα και στην άμοιρη και την κακοπαθημένη πατρίδα μας, ποιος μπορεί να αρνηθεί ότι το αποτέλεσμα της υφιστάμενης κρίσης (πρωτίστως κοινωνικής και ηθικής και δευτερευόντως οικονομικής) προέκυψε μέσα από απολύτως δημοκρατικές συνθήκες και διαδικασίες; Εμείς εκλέξαμε αυτούς που μας οδήγησαν εδώ, δημοκρατικότατα και με τις ψήφους μας.

Φυσικά δεν ισχυρίζομαι εδώ ότι μια εκτροπή της πολιτικής κατάστασης εκτός των ορίων της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας θα ήταν ενδεδειγμένη. Ούτε ισχυρίζομαι ότι εν τέλει μια κάποια μορφή ολοκληρωτισμού είναι νομοτελειακά αναπόφευκτη και ότι μια δημοκρατική διακυβέρνηση δεν μπορεί να διαρκέσει για πάντα. Θυμίζω ότι ακόμη κι ο αριστοκράτης, ο ολιγαρχικός Πλάτων, στο τέλος του βίου αναφερόμενος στην τυραννία των Τριάκοντα (μεταξύ των οποίων υπήρχαν και στενοί συγγενείς του) έγραψε στην 7^η Επιστολή του (για την πατρότητα της οποίας βέβαια κάποιοι μελετητές διατηρούν αμφιβολίες) έγραψε λοιπόν ότι: ‘’η ατελής εκείνη Δημοκρατία της Αθήνας, συγκρινόμενη με την αρχή των Τριάκοντα, υπήρξε διαμάντι’’. 

Αλλά ακόμη και σήμερα ποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι η αντιπροσωπευτική Κοινοβουλευτική Δημοκρατία εδώ στη Δύση, έχει λύσει όλα τα προβλήματά της; Βλέπουμε ότι στις σύγχρονες Δημοκρατίες, το χρήμα βοά! Και κυβερνά! Σήμερα η εξουσία έχει μετατοπιστεί από τα κοινοβούλια σε ιδιωτικούς, κατά το πλείστον αφανείς κύκλους και οι εκλογές υποβιβάστηκαν σε επίπεδο κωμωδίας. Το χρήμα οργανώνει όλη αυτή τη διαδικασία προς το συμφέρον εκείνων που το κατέχουν και οι εκλογές κατάντησαν μια σκηνοθετημένη παράσταση που περνιέται για αυτοδιάθεση των λαών.

Στις μέρες μας συμβαίνει συχνά να μιλάμε για εκτροπή της Κοινοβουλευτικής  Δημοκρατίας σε δικτατορίες. Μήπως είναι καιρός πια να μιλήσουμε και για την εκτροπή της Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, σε «Δημοκρατία» του χρήματος και των Μ.Μ.Ε; Κάποτε οι λαοί απαιτούσαν ελευθερία στα Μ.Μ.Ε. και κατάργηση της λογοκρισίας. Αναρωτιέμαι μήπως σήμερα θα έπρεπε να αναζητάμε ελευθερία από τα Μ.Μ.Ε. Τουτέστιν, να ελευθερωθούμε από τα δεσμά των Μ.Μ.Ε.

Νομίζω πως όλοι μας, λίγο πολύ, είμαστε πια εξοικειωμένοι με την θλιβερή εικόνα ανθρώπων, κυρίως νέων, που είναι σε βαθμό εξευτελιστικό απορροφημένοι με τα κινητά τους, βυθισμένοι στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Απ’ όπου δυστυχώς οι περισσότεροι αντλούν και την πληροφόρησή τους.

------------------------------------------

Ο Γουλιέλμος φον Χούμπολντ, ατενίζοντας το πεδίο της Μάχης του Βατερλό την επαύριο της ήττας του Ναπολέοντα, δήλωσε: ’Οι Αυτοκρατορίες παρέρχονται, ένας καλός στίχος μένει’’

Ακούστε τώρα πώς σχολίασε ο Όσβαλντ Σπέγκλερ στο βιβλίο του «Η παρακμή της Δύσης» την δήλωση του Χούμπολντ: ‘’Είναι όμως η προσωπικότητα του Ναπολέοντα που προδιαμόρφωσε την ιστορία των επόμενων αιώνων. Οι καλοί στίχοι (ας ρωτούσε γι’ αυτούς έναν αγρότη στο δρόμο) μένουν: μένουν όμως για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας στο σχολείο. Και ο Πλάτωνας είναι αιώνιος: ναι, είναι αιώνιος αλλά για τους φιλόλογους. Όμως είναι ο Ναπολέων που κυριαρχεί μέσα σ’ όλους μας, στα κράτη και στους στρατούς, στην κοινή γνώμη, σε όλο το πολιτικό είναι μας. Και μάλιστα τόσο περισσότερο όσο λιγότερο το συνειδητοποιούμε.’’

Τι βλέπουμε εδώ; Υπεροχή της πολιτικής έναντι της φιλοσοφίας και της τέχνης του λόγου. Προσωπικά, παρόλο που θεωρώ τον εαυτό μου λογοτέχνη, δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω με την άποψη αυτή.

Ο Πλάτων όμως ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση. Υπήρξε, όχι μόνον φιλόσοφος και θεωρητικός της πολιτικής, αλλά και άνδρας της πράξης. Τις θεωρίες του επεδίωξε να τις εφαρμόσει στη Σικελία και πήγε δυο ή τρεις φορές στην Αυλή του Διονύσιου, του τυράννου των Συρακουσών. Με τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα. Έφαγε τα μούτρα του εκεί και κινδύνεψε να χάσει και τη ζωή του. Βλέπετε, η πολιτική ήταν ανέκαθεν, εκτός από βρώμικη και επικίνδυνη.

Ωστόσο, πιστεύω πως είναι δύσκολο να διαφωνήσει κανείς μ’ αυτό που ο Πλάτωνας πιστεύω πως πρέσβευε… ότι δηλαδή ‘’η πολιτική είναι η ύψιστη των τεχνών…’’

Τελειώνοντας θέλω να σας διαβάσω κάτι που είπε ο Τζώρτζ Στάινερ, στη δύση του βίου του, πικρά μετανιωμένος: ‘’Δεν είχα την παρόρμηση ούτε το κουράγιο να μπω στην πολιτική. Με αριστοτελικούς όρους, αυτή η αποχή ισοδυναμεί με ιδιωτεία, δηλαδή με ηλιθιότητα. Δίνει στους κακοποιούς, στους διεφθαρμένους και στις μετριότητες όλα τα κίνητρα και τις ευκαιρίες να αναπληρώσουν τις θέσεις…. Θεωρώ πως είμαι ένας πλατωνιστής αναρχικός. Και έχω πλήρη επίγνωση ότι δεν πρόκειται για λαχνό που κερδίζει.’’

Βλέπετε… σε μια κατακλείδα του λόγου του ο Στάινερ, ζουμερή και περιεκτική, (εκτός του ότι μέμφεται τον εαυτό του που δεν ασχολήθηκε με την πολιτική) αναφέρεται, τόσο τον Πλάτωνα, όσο και τον Αριστοτέλη. Είναι αυτό που ειπώθηκε πριν. Σχεδόν ό,τι είπαν κι έγραψαν οι μεγάλοι άνδρες και γυναίκες εδώ και δυό χιλιάδες χρόνια, δεν είναι παρά υποσημειώσεις-σχολιασμοί στα έργα των Αρχαίων Ελλήνων και είναι προς τιμήν τους που το αναγνωρίζουν.

Πρέπει όμως κι εμείς οι Έλληνες κάποτε να σκύψουμε πάνω στα έργα τους και να τα μελετήσουμε. Και να διδαχθούμε. Θα διαπιστώσουμε ότι τα έργα αυτά, είναι σε εκπληκτικό βαθμό επίκαιρα. Τόσο επίκαιρα, που ούτε μπορούμε να το φανταστούμε. Άλλωστε, από εκεί ακριβώς αντλούν και τη διαχρονικότητά τους.

Πάντως οι αρχαίοι μας πρόγονοι, (αυτοί για τους οποίους μιλάμε σήμερα) είναι βέβαιο ότι όλοι τους συμφωνούν σε ένα πράγμα: να γίνουμε, όλοι ενεργοί πολιτικά. Μια γυναίκα ή ένας άνδρας, ειδικά σήμερα στις μέρες μας, που απέχει από την πολιτική, δεν είναι απλώς χλιαρός ή αδιάφορος… Είναι επικίνδυνος! Είναι σαν να καταθέτει τα όπλα του στα πόδια κάθε ανίκανου και αχρείου και να του επιτρέπει να αποφασίζει αυτός για τη ζωή του.

Εάν είναι κάτι να μας μείνει από την γνωριμία μας με τον Πλάτωνα, ας είναι αυτή η προτροπή του: να είμαστε ενεργοί πολιτικά.

Διότι, όπως και να το κάνουμε, εάν δεν κάνουμε εμείς, ο καθένας ξεχωριστά κάτι, κανένας Παρθενώνας και καμιά Αγία Σόφια δεν μπορεί να μας σώσει από τη σημερινή μιζέρια μας.

*Ομιλία του συγγραφέα που εκφωνήθηκε την 30^η Μαρτίου στο πλαίσιο της εκδήλωσης του Δήμου Ωραιοκάστρου για τους τρεις Αρχαίους Έλληνες Φιλοσόφους, Σωκράτη, Πλάτωνα και Αριστοτέλη.